«Қыс шілдеде қу сақта, жаз шілдеде су сақта…» немесе «Бөрісырғақты» біле ме, кейінгі ұрпақ?!.

      Жоғарыдағы нақыл сөз әсте, ойдан шығарылмаған…

      Өмірден тәжірибе мен тәлім түйген бабаларымыз біліп айтқан ғой!… Жылдың әр мезгілінің өз амалдары бар. Тылсым табиғатпен үндескен адамзат соның барлығын басынан өткізіп, өмірге бейімделген, табиғаттың тосын мінезіне ешкім қарсы тұра алмайды. Сонымен..

«Қыс шілдесі» дегенді естіп пе едіңіз? Бұл – қаңтардың 15-інен 29-ы күндеріндегі аяз. Бұл кезде қыс күшіне еніп, түкірік жерге түспейтін сақылдаған сары аяз болады. Қазақ мұны бейнелі түрде «қыс шілдесі» деп атаған. Бұл уақытта малды да, жанды да қыс аязы қаңтарып қояды. Алыс жолға шықпаған. Халық есепшілерінің пайымынша, Үркер мен Ай арасындағы бұрыш тіктөртбұрыш жасап орналасса, «қыс шілдесі» уақыты басталды деп есептеген…

Ал «Бөрісырғақта»  ат құлағы көрінбейтін боран соғады. Сол мезгілде қасқырдың арланы мен ұрғашысы жұптасады. Осы түн әлемдегі барлық заттың тазару түні, әсіресе судың ең тазаратын уақыты деп есептеледі. «Бөрісырғақ» деудің себебі қатты соққан бораннан қар үстінде ештеңе тұра алмайды екен, сырғанап ұшып кетеді. Ертеде бабаларымыз осы күнгі сумен нәрестені қырқынан шығарып, жүкті әйелдерді жуындырған, нәрестелер қасқырдай батыр болады деп ырымдаған…

Әуелі осы бөрімізді анықтап алайық. Әрине, ол – қасқыр. Әрине, ол – қасқырдың арланы. Әрине, ол – арлан болғанда жалы. Әрине, ол – жал болғанда бөрісі. «Жал» деп қасқырдың арланын айтамыз. Қаншығы – шулан.
Қасқырдың үйірін «әуек» дейміз. Осы әуекте шамамен жиырма-отыз қасқыр болады. Орманды һәм қасқырлы орыс жұрты әуекті «стая» дейді. Әуекті бастаушыны «вожак» дейді. Қалай екенін қайдам, біз осы «вожак» сөзінің калькасын жасап «көсем», «көшбасшы» деп жүрміз. Кешегі үлкендер оны «әуекбасы» деуші еді. Сондықтан алдағы уақытта осы сөзге назар аударсақ деймін. Осы жерде көзіқарақты оқырманның: «Сонда абаданымыз не?» – деуі әбден мүмкін. Абадан дегеніміз де – «әуекбасы» деген сөз. Алайда…
Аңға қасқырлар әуек болып шықпайды. Олардың да қартайғаны, түрлі жарақаттан мүгедек болып қалғандары, аң қағуға жарамайтын көксеректері болады. Сондықтан күш кемістігі білінгенде олар бірігеді. Әуектер күш біріктіреді. Бірнеше әуек топтасып, үлкен бір әуекті құрайды. Соны басқаратын әуекбасыны «абадан» дейді.
Көкейімізге келіп тірелген сауал «әуек қайтіп көбейеді» деген сауал болса керек. Шынымен, қайтіп? Жұптасып, әрине. Жұптасып деп текке айтып отырғанымыз жоқ. Қасқырлар бір-ақ рет жұп құрады және әуекте бір-ақ жұп болады! Міне, мәселе қайда? Жұпқа түсетін қасқырдың арланын «бөрі» дейді. Арланның «жал» екенін білеміз, қарап отырсақ, жалдың барлығы бірдей бөрі бола алмайды екен. Әуектегі қасқырлардың тұқым шашатыны біреу болады, сол біреуді «бөрі» дейді.
Тілімізде жиілігі жоғары «бөрікөз», «бөрімінез», басқа да бөрі сөзімен қатысты сөз тіркестері жеткілікті. Осы тіркестерден-ақ бөріде сакральдық қасиеттердің барлығы білінеді. Ол не қылған қасиеттер? Ол – ең алдымен әуектің иесі. Бүгін де! Ертең де! Ол әуекті құрайтын қасқырлардың аналығын таңдай білуі керек. Ол қаритын қаншығын жазбай тануы керек. Таңдау жеткілікті. Мың емес, жүз емес, алайда жеткілікті.
Таңдау жасалғанда оны «бөрте» дейді.

Бөрінің бөртені таңдауы өте маңызды. Өйткені әуектің одан әрмен өсіп-өнуі осы бөртеге байланысты. Әуектің ертеңін осы бөрте шешеді.
Қандай жағдайда болсын бөрте «қысыр» қалмайды. Бір жағдайда – тоғыз, енді бір жағдайда жалқы табуы мүмкін. Неге? Қасқырлар қоғамдасып өмір сүретін  мақұлықат.

Аңға топтасып шығады, түсірген олжаларын өзара бөліседі. Ол олжадан ешкім де сырт қалмайды. Әлі аңға жарамайтын қарақұлақтарын еш уақытта аш қалдырмайды. Әуек, ең алдымен, соларды қоректендіреді. Содан кейін аңға шығуға жарамайтындарды… Сол «аңға шығамын» деп жарақат алып, мүгедек болып қалғандардың кезегі қарақұлақтардан кейін тұрады. Осыдан кейін қасқырларды текті демей көріңіз! Қасқыр еш уақытта құтын босқа шашпайды! Сондықтан да бабаларымыз оны «тәңірқұт» деген.

Қасқырдың тектілігіне көзіңіз енді жетеді!.. Бөрі мен бөрте мойнына алған шаруа­ларын басқа мақұлықаттар сынды ашық, кез келген жерде жасамайды. Олар бұл жауапкершіліктерін жасырын өткереді! Әуектен бөлініп, көзден таса жерде. Бір жаратушы қыстың ақырған боранын осы бөрі мен бөрте үшін әдейі жіберген сынды көрінеді. Әуектің қалған көзінен жасырынуы үшін… Осы амалды бабаларымыз «бөрісырғақ» деген. Қасқыр баласын 63 күн көтереді. Содан барып қарақұлақтарын сәуір айының аяғында әкеледі. «Қыс ішінде қасқыр (бөрте) күшіктеді» деген әңгімені естімедік…