ҚЫЗЫЛОРДА САПАРЫ

Сөз басы…

2024 жылдың 17 желтоқсанында Қызылорда қаласында Темірбек Жүргенов атамыздың 1925 жылы жарық көрген «Терме» жинағының және Тұрмағанбет Ізтілеуов атамыздың Фирдоусидің «Шахнамасының» қазақ тіліне аударылып, жарық көруінің 100 жылдығына орай өтетін республикалық жыршылар байқауына құрметті қонақ ретінде шақырылған біздер – яғни, Қазақстанның Құрметті журналисі Рахымжан Өтеміс, Ырғыз аудандық ішкі саясат бөлімінің басшысы Мейірхан Әттиев, көлік тізгіншіміз Алтынбек Жақыпов және осы жолдардың авторы Серғали Қоблашов болып жолға шықтық…
Ел «Перекресток» атап кеткен тоғыз жолдың торабынан Арал бағытына қарай бұрылып жол тартқанымызда қай бағытқа сапар шексек те тілекшіміздей болып көкке бой созған Бөкенбай шоқысы оң сапар тілеп тұрғандай күй кешкенбіз..

Туған өлке секілдеген тұғыры,
Аялайтын Ырғызымның қыз-ұлы.
Бізге қымбат жәдігері бабамның,
Секілді бір аманаты, жүзігі!

Бір кездері Темірбектей асыл азамат дүниеге келген топырақтың сәлемшісі ретінде Ақмешітке жол тартқан біздер осы бір жүктелген міндетті ел аманатындай арқалап, бір-бірімізге сәтті сапар тіледік.

Жол бойында…

Он-он бес шақырымнан кейін оң жағымызда «Тояш» бөгетінен бұрылар жерде «Жаманшың» жол белгісі тұр. Осы жерде оқырманға айта кеткеннің еш зияны жоқ, миллион жыл бұрын метеорит түскен осынау ғажап жердің де біздің Ырғызымыздың аумағында екені де бізге мақтаныш сыйлайды. Мұны бүкіл әлем біледі және көптеген туристер осы жерге өз беттерінше келіп-кетіп жатады. Шіркін, туристік маршрут жасап, бүкіл жағдайды жасайтын бір азамат қолға алар күн қашан туар екен дейсің де қоясың…

Жалаулы…

70-80 шақырым жүргенде Жалаулыдан өтеміз. Жолдың сол жағындағы көлтабанды жерді «Мелдекөл» деп атайды. Кезінде үлкен көл болғаны соншалық көлді айнала 200-300 үйдің орындары әлі бар екен. Жолдан 3-4 шақырым жерде ашық күндегі тастан соғылған ғажайып мешіт-мазар Матығұл мазары көрініп тұрады. Негізі бұл жерді Ақкиіз руының мыңға жуық түтіні мекен еткен бұрында. Ал Жалаулының орнында қаншама құрылыс орындары шөгінді болып жатыр. Алыста Қосмұрын шыңы мұнартып тұр. Әрине, мен машина артында үнсіз қалғымай, сапар барысынан азды-көпті мәлімет бере кеткенді жөн көрдім. Аралмен екі ортадағы 200 км-дей жерді «Долина смертти» деп атағанымен қазіргі жолдың талапқа сай келмесе де, жүруге боларлықтай дәрежесі уақыт қиындығын сездірген жоқ…

Ойға салды құлан дала, түз мені,
Елес беріп түйелі көш тізбегі.
Жаутаң-жаутаң көз саламыз қиырға,
Қап кеткендей бабамыздың іздері…

Сол қанатымызда Арал қаласы қалып барады. Бір кездері үлкен-үлкен кемелерімен Барсакелмес-Возрождение аралдарымен атағы шыққан алыстарға кеткен кешегі қиын жылдары құлай жаздап қайта бой көтерген Арал ғой бұл!..
Осыдан екі жыл бұрын Аралдағы ескі порттағы кемелердің үстінде қиырға көз тастап шығарған жүрекжарды жырым бар еді, реті түсіп тұрғанда соны сіздерге жолдадым…

Замандасым буырыл мұртты күн сіңген,
Тұрғандай-ау мұңға батып құр сүлдең.
Былай дерме ең сұрақ қойсам егерде,
Кейіпіңмен сағынышты күрсінген.

Кәрі теңіз ой-санамда тулаған,
Шағалаңды сағындым мен шулаған.
Мен туғанда сенің тұзды суыңа,
Шаранасын, шақалағын жуды анам.

Толқыныңмен бесігімді тербелгем,
Менің жаным айдыныңда емделген.
Бала күннен соған ғашық болмасам,
О, дариа, сағыныштан шөлдер ме ме?

Ізім қалған құмды жиек қайраңда,
Сағынышым, сен құсаға айналма.
Қуанушы ем әке айдыннан оралып,
Қарт қыраным кең құшағын жайғанда!

Теңіз исі сіңген қоңыр мойынға,
Тұмсығымды төсегенім ойымда.
Күсті алақан арқамыздан қағатын,
Ұқсайтұғын қаттылығы шойынға!..

Балығына көзім тоймай тулаған,
Белін қанша бейнетпенен буды анам.
Іштей айттым мен жандарға лағынет,
Полигон қып көк теңізді улаған!

Көтеріліп көне кеме бортына,
О, қаншама сапар шекті өр тұлға.
Қақ жарылған күміс судың дауысы,
Ұқсаушы еді анам таққан шолпыға!

Неге, неге киелім-ау, шегіндің,
Байлығы мен берекесі ең елімнің.
Менің көңілім секілденеді орнында,
Қарауытқан теңіз орны, шөгіндің!..

      Сол жолы кеме үстінде қатар тұрған аралдық замандасым да осылай үнсіз тебіренген шығар-ау!

Қазалыдан өткенде…

Әсілінде, Қазалы біздің елдің көңіліне өте жақын. Арал мен екі ортадағы құмды даламен біздің аталарымыз қыс айында құм ішімен Сырдың қалың қамысын малына қыстай азық, әрі ық-пана ретінде жайлаған.
Темірбек Жүргеновтің әкесі Қара би ауқатты адам болған. Жазда сонау Нұра жері арқылы Торғай өзеніндегі Уәлі өткелі арқылы Басықара-Қарсақбасыға дейін жетіп жайлаған. Темірбек атамыз сол Басықарада дүниеге келген. Мен Қазалы жеріндегі атақты Бегім сұлуға мекен болып, Қорқыттай бабамыз топырағында тәй басқан ежелгі Жанкент қаласының ескі қорғандарына шығып жыр толғағам. Қызылорда жері қаншама ескі қалаларды қойнауына жасырған киелі мекен ғой, шіркін!.. Мен осындай ойлардың шырмауында келе жатып, үнсіз алыстарға көз салған Рахымжан ақын не ойлап келеді екен деп те қарап қоямын…

Қармақшы өлкесінде…

Біз Қармақшы ауданының аумағына кіргенімізде Байқоңырға жетпей Ақсуат деген ауылға бұрылатын жол белгісі бар. Міне, осы жерден 10-15 шақырым Кеңтүп деген жерде Алматұлы Самыраттың үлкен үй тамы бар. Бір сапарымызда басына барып құран бағыштаған едік…

Бабалар-ай, сөзің қылыш, сертің нық,
Далаң сынды аңсағаның еркіндік.
Байқоңырды мың жыл бұрын болжап-ақ,
Деп атаған сен-сенбегін «Жеркіндік»!..

     Байқоңырдың тұсынан өткенде осылай бір ой толғадым…
Қармақшының аймағында қазақтың небір киелі-қасиетті мекендері жатыр. Әрине, біз жолсапарда бәрін айта алмаймыз. Бір ғана Қорқыт бабаға аранап соғылған монумалды кешеннің өзі неге тұрады. Қаншама саяхатшылар бұл жерге ат тізгінін тартпай өтпейді. Біз де асықпай аралап, тамашаладық, сүгіретке түстік. Негізінде Қорқыт баба қорымы Сырдың жағасында бертінге дейін, яғни Сырдарияның жаға-жарқабағын су шайып барлық мазарлар су арнасының құрдымына жұтылып жоқ болды, әттең… Менде 1956 жылғы сол қорымның сүгіреті бар. Жосалының орталығында Қармақшы ата кесенесі болған…

Қызылорда-Ақмешіт…

Біздің көлігіміз кеш алды Қазақстанның екінші астанасы болған Қызылордаға, яғни патшалы Ресей кезіндегі атауы Ақмешітке келіп кірді. Қызылорда көшелері өте тап-таза, заманауи үйлері өте келісті қала екен. Біздің осы Қызылордаға келуімізге себепші болған Темірбек Жүргенов атындағы қордың президенті, жасы 85-ке келген абыз ақсақал, танымал жазушы Сәпен Аңсат ағамыздың арнайы адамдары қарсы алып қала ортасындағы «Шаңырақ» мейрамханасына орналастырды. Аздан соң Сәпен ағаның өзі күтіп отырған мейрамханаға барып, ағамен қауыштық. Сәпен ағамен Ырғызға келген сапарында Шахин Аққанат ініміздің үйінде Рахымжан екеуміз сұхбаттасып, терең біліміне, ақсақалдық дегдар келбетіне риза болған едік… Міне, бүгін киелі Қызылорда жерінде де сұхбат жүргізудің сәті түсті. Темірбек ағаны насихаттауда үлкен еңбек жасаған ағамызға ыстық тілектерімізді арнадық.

Жыршылар байқауы…

Ертеңіне біздер Ақанасері ағамыз бастаған Әйтеке би ауданынан келген делегациямен бірге «Достық» сарайына келіп арнайы орындарға жайғастық. Отыздан астам республиканың әр түкпірінен келген дүлділ термешілер бес сағат бойы құлақ құрышын қандыра өнер көрсетті. Төрешілер алқасында Сәпен Аңсат, атақты Алмас Алматов, Ұлжан Байбосыновалар отырды. Жүлдегерлер анықталып, ақтөбелік Демеу жырау 750 мың теңгелік екінші орынды жеңіп алды.
Кеште Сәпен ағамыз қор атынан 150 адамға қонағасы берді. Жасы ұлғайғандығын айтып, қор президенттігі басшылығын Әмір есімді азаматқа тапсырды. Қызылорданың абыз ақсақалының еңбегіне біз де сүйсініп, аудан атынан алғысымыз бен бағалы сыйлығымызды тапсырдық. Ағаның қолынан «Болмыс» атты кітабын алдық.

Алмас аға үйінде…

Кешкі мейрамханадан соң Әйтеке би мен Ырғыз ауданынан келген біздерді атақты жырау Алмас Алматов өз шаңырағына қонаққа шақырды. Ағаның өзі түнгі Қызылорданы аралатып, қалада бой көтерген әрбір әсем ғимараттың салыну тарихын өз қаласына деген ыстық ықыласпен жеткізді…
Жалпы, мен талай алқалы топтарда болып жүрсем де дәл Алмас Алматовтай әңгіме шерткен қазақты көрмеппін. Не деген дегдар болмыс, не деген шешендік десеңізші!?. Рахымжан айтпақшы, тіпті әңгімесінің арасына сыналап та кіре алмадық. Рекеңнен бір жасқа кіші, менен бір жасқа үлкен Алмас ағаның болмысын мойындап арнап төмендегідей жыр жазып кеткенмін…

Аға, тағы әңгімеңді жалғашы…
Терең сана, орамды ойдың ордасы,
Аға, тағы әңгімеңді жалғашы.
Өн бойымды тебірентер бір ғажап,

Секілді бір сұлу Сырдың арнасы!
Тына қалар қамыс пенен тал басы,
Аға, тағы әңгімеңді жалғашы.
Қыран болсаң қияларға жол салар,
Белгілі, аға, қанатыңның талмасы…

Бұйырыпты сіздің үйден төр басы,
Аға, тағы әңгімеңді жалғашы,
Бабалардың болмысындай – жыраулардың сарқыты,
Аман жүрші, Қазағымның Алмасы!!!

      Осындай ғибратты сапарға себепші болған Темірбек Жүргенов атамыздың әруағы қолдап, менікі-сенікі деп таласпайтын тұлғаның даңқы асқақтап, есімі ардақтала берсін!

Серғали Қоблашов,
ақын-өлкетанушы
Ырғыз-Қызылорда-Ырғыз.